Verborgen achter de lippen

Gister gaf iemand mij een flyer met een aanbod dat ik niet kon niet af kon slaan: Leer 1000 nieuwe buitenlandse woorden. Degene die de flyers uitdeelde liet me prestigieuze trucjes zien om de volgorde van de letters van buitenlandse woorden te onthouden, en ik stond op het punt het aanbod te accepteren om mijn Nederlands voor eens en altijd te verbeteren. Toen ik later naar huis liep, vroeg ik me af of ik wel iets zou hebben aan veel verschillende woorden kennen als ik ze niet zou kunnen gebruiken op een logische manier. Ik zou het beter kunnen verstaan als iemand mij wat vraagt, meer nieuwe termen kunnen toevoegen aan mijn vocabulaire en vragen kunnen antwoorden met deze nieuwe termen. Maar zou het mij helpen in een echt gesprek?

Je hoort niet vaak woorden in isolatie. Meestal hoor je ze samen met andere woorden en is juist deze combinatie belangrijk. Om bijvoorbeeld te kunnen snappen wat “de hond rent” betekent, moeten we weten wat “hond” én “rent” betekenen om het plaatje van het bewegende dier voor ons te zien. Soms is het zelfs van belang welke volgorde de woorden hebben zoals bij “de muis bijt de kat”. Omdat woorden atomen van taal zijn, moeten we ze samenvoegen in zinnen om ultiem gebruik van ze te kunnen maken. Dit is wat mijn 1000-woorden opdracht lastig maakt, al helemaal in een echt gesprek!

Wanneer een zin wordt uitgesproken volgen woorden snel achter elkaar. De spaties die de woorden op papier uit elkaar houden vallen dan weg in de klanken van klinkers en medeklinkers. Zoals hiernaast in dit oude Latijnse geschrift. Dit is waarom we het vaak, wanneer we een nieuwe taal leren, lastig vinden om het begin van een woord te onderscheiden van het einde van een ander woord. Gelukkig heeft de mens aanleg voor het onderscheiden van woorden in spreektaal. Deze aanleg groeit hard tijdens het leren van een nieuwe taal. We noemen deze aanleg segmentatie, wat een kern vormt van veel psycholinguïstiek onderzoek.

Segmentatie is het identificeren van losse woorden in een stroom van geluid, wanneer iemand tegen ons praat. We herkennen elk woord wat uitgesproken wordt en zoeken de betekenis op in ons mentale woordenboek (lees meer). Dit systeem is snel en efficiënt. Het duurt ongeveer 200-300 ms om een woord te herkennen, zelfs als er veel achtergrondgeluid is. Segmentatie is een geweldige vaardigheid. Het is sterk afhankelijk van hoe goed je een bepaalde taal spreekt en staat niet los van andere vaardigheden die nodig zijn om een taal goed te beheersen. Om de betekenis van de woorden die iemand gebruikt goed te kunnen begrijpen, gebruiken we onze kennis van het accent dat degene gebruikt, hun non-verbale uitdrukkingen en de context van het gesprek.
Wat gebeurt er als we expres spelen met onze segmentatievaardigheid? Laten we kijken naar een opname van een Australische spreker die het volgende uitspreekt:

She places her two lips on his cheek.
She places her tulips on his desk.

Als resultaat krijg je dan het oscillogram dat je hierboven ziet. Een oscillogram is een visuele voorstelling van een geluidsgolf. Hoge golven betekenen dat er geluid aanwezig is en een platte lijn betekent dat het stil is. Hierboven kun je zien dat de golven bij ‘tulips’ en ‘two lips’ erg veel op elkaar lijken. Dit betekent dat hoewel de golven twee verschillende woorden zijn, en zelfs een verschillend aantal woorden bevatten, het geluid hetzelfde klinkt. Alleen aan het einde van de zin als we ‘desk’ of ‘cheek’ horen, zullen we zeker weten of het geluid in het midden ‘tulips’ of ‘two lips’ was. Zonder deze laatste woorden zou deze zin moeilijk te begrijpen zijn. Dit voorbeeld en vergelijkbare gevallen zijn gebruikt in experimenten. Deze lieten blijken dat er vreemde dingen in ons hoofd gebeuren wanneer we onduidelijke klanken die op verschillende woorden kunnen slaan interpreteren.

Laten we kijken wat er gebeurt in het hoofd van iemand die van dit soort onduidelijke klanken hoort. Er zijn twee mogelijkheden. Ten eerste zou het kunnen dat de luisteraar maar één ding hoort, de bloemen (tulips) of de kus (two lips) door ervaring met deze woorden of een voorkeur voor een van de woorden omdat de spreker bijvoorbeeld in een bloemenwinkel werkt. Als hij zich dan aan het einde van de zin beseffen dat deze betekenis niet klopt, verbetert hij zichzelf. Dit zou een logische manier zijn om het probleem op te lossen, maar bewijs uit andere experimenten laat zien dat er wat anders gebeurt. Onderzoekers in de psycholinguïstiek hebben laten zien dat luisteraars beide woorden die matchen met de klank opzoeken in hun mentale woordenboek en dan aan het einde van de zin, wanneer ze genoeg context hebben, kiezen welke interpretatie correct is. Deze experimenten laten zien dat we dus aan twee mogelijkheden tegelijkertijd denken totdat we zeker weten welke correct is. Dat is zo cool!

De wetenschap van woorden is een intrigerend startpunt om de mysteries en de magie rond taalgebruik te ontmaskeren. Een subtiel aspect dat komt kijken bij het voorbeeld van hierboven is dat luisteraars zich niet bewust zijn van wat er nou eigenlijk tussen hun oren gebeurt. Wanneer we luisteraars vragen welk woord ze gehoord hebben, benoemen ze het woord dat niet bleek te kloppen niet (tulips à desk, two lips à cheek). Deze gedachte schoot wel door hun hoofd maar werd snel losgelaten toen de context bewees dat deze betekenis niet klopte. Maar beïnvloedt dit het beeld dat we in ons hoofd hebben? Zullen de tulpen er sensueler uitzien door de associatie? Om deze vraag te beantwoorden kijken we naar een ander gebied van menselijke cognitie wat meer te maken heeft met kunst en cultuur dan met de wetenschap: poëzie en alchemie.

We weten allemaal dat woorden buitengewoon bijzonder worden wanneer ze gebruikt woorden door poëten. Die gebruiken ze als stijlfiguren, metaforen, of om een sfeer over te brengen op een ander niveau dan de linguïstiek, bijvoorbeeld het gebruik van lange woorden om rust uit te stralen. Taaltrucjes verrijken de ervaring van de lezer, al gaan deze trucjes soms verder dan alleen pure dichtkunst. In het experiment hadden de proefpersonen geen persoonlijke motivatie om dubbelzinnigheid te verwekken, maar deze menselijke neiging kan wel gebruikt worden om iemands mentale beeld bij een concept te beïnvloeden of om betekenissen te verbergen in onschuldig lijkende zinnen.

Dit wordt duidelijk in Langue des Oiseaux, een Franse hermetische taal die gesproken wordt door intellectuelen en alchemisten in de moderne tijd (van 1500 tot nu). Belangrijk om te onthouden is dat er weinig samenhangende informatie over dit onderwerp te vinden is en dat zelfs de Wikipediapagina geen duidelijke bronnen heeft. Wanneer we het hebben over esoterie is het vaak lastig om feiten van fabels te onderscheiden. Wat we hoe dan ook weten is dat de Langue des Oiseaux werd gebruikt om dubbele betekenissen te verbergen of juist uit te lichten. In tegenstelling tot andere soorten slang, zoals Verlan, was de Langue des Oiseaux een geheime taal die speelt met woorden zonder ze daadwerkelijk te veranderen. In de Langue worden onduidelijke klanken gekozen om vervolgens substructuren in het woord te benadrukken of om twee woorden samen te voegen zodat de betekenis verandert.

Vois si un mets sage se crée, dit sans les mots
‘Zie als een wijs gerecht gemaakt wordt, gezegd zonder woorden’

Kan gehoord worden als:

Voici un message secret, disant les mots
‘Hier is een geheim bericht, het zeggen van woorden’

Om mee te kunnen doen aan dit spelletje, moesten sprekers hun vaardigheden trainen. De mysteries van de Langue waren echter alleen toegankelijk voor de ingewijden. Daarnaast waren de gebruikte zinnen vaak onduidelijk in zowel hun oppervlakkige als hun verhulde vorm: als het je lukte de juiste dubbelzinnigheden te ontdekken was de ware betekenis nog steeds verborgen omdat alchemisten vaak hermetisch en ondoorzichtig waren in hun taalgebruik. Elk woord had meerdere betekenissen waardoor de band tussen de uitspraak en de betekenis van een woord veel belangrijker was dan we nu gewend zijn. Als je meer wilt weten over dit mysterieuze taalgebruik, kan je op deze website voorbeelden van geheimen betekenissen van de Langue vinden, al moet je het niet al te serieus nemen.
Kortom: de menselijke taal kent veel geheimen waarvan velen nog onontdekt zijn. Het meest fascinerende aan de wetenschap is wanneer het dingen kan verklaren die wel magie lijken te zijn, en zo laat zien dat ons brein zo complex is dat ook wij lijken te behoren tot het bovennatuurlijke.

 

Lees verder
– Gow Jr., D. W., & Gordon, P. C. (1995). Lexical and prelexical influences on word segmentation: Evidence from priming. Journal of Experimental Psychology: Human Perception and Performance, 21(2), 344–359. Link
– McQueen, J., & Gaskell, M. G. (2007). Eight questions about spoken word recognition—Oxford Handbooks. The Oxford Handbook of Psycholinguistics. : Oxford University Press. Link

 

Afbeeldingen
– Scriptio continua via link
– Voorbeeld two lips/ tulips: eigen productie

 

Schrijver: Alessio Quaresima
Redacteur: Naomi Nota
Nederlands vertaling: Leah van Oorschot
Duitse vertaling: Natascha Roos
Eindredactie: Merel Wolf