Letters en cijfers kunnen een kleur hebben
Synesthesie komt in allerlei vormen voor, met interacties tussen verschillende of juist dezelfde zintuigen (smaak, zicht, reuk, tast en gehoor). De meest voorkomende en daardoor ook meest onderzochte vorm van synesthesie betreft letters en cijfers en kleuren. Synestheten ervaren dan een kleur bij het zien van een bepaalde letter of een bepaald cijfer.
Interessant is dat iedere synestheet bij dezelfde letter een andere kleur kan zien. Voor de één is de letter N bijvoorbeeld lichtblauw, en voor de ander is het lila. Wel lijkt de synesthetische waarneming consistent te zijn per persoon. Diegene die de letter N als lila ziet, zal dit waarschijnlijk iedere keer hetzelfde zien.
Taal en betekenisvolle associaties beïnvloeden letter-kleur-combinaties
In de afgelopen eeuw zijn wetenschappers synesthesie gaan onderzoeken om de oorzaken en kenmerken ervan in kaart te brengen, zoals de verschillende soorten interacties van de zintuigen. Sommige studies waren gericht op de combinaties van kleuren en letters die het vaakst door synestheten worden ervaren. Deze combinaties komen waarschijnlijk voort uit betekenisvolle associaties die in de kindertijd worden gevormd. Dit is de periode waarin synesthetische associaties zich ontwikkelen. Zo ervaren veel vrouwelijke synestheten de eerste letter van hun naam als roze, wat het resultaat zou kunnen zijn van blootstelling aan het genderstereotype dat roze een vrouwelijke kleur is en blauw een mannelijke kleur.
Behalve dit soort betekenisvolle associaties kunnen de mogelijke letter-kleur-combinaties ook worden veroorzaakt door eigenschappen van de taal. In de eerste plaats kan het woord dat gebruikt wordt om een kleur te omschrijven invloed hebben. Engelstalige synestheten kunnen de letter Y bijvoorbeeld ervaren als geel en de letter R als rood, omdat Y en R de eerste letters zijn van de Engelse woorden yellow (geel) en red (rood). Ook kan een letter-kleur-combinatie beïnvloed worden door veelvoorkomende woorden die met die letter beginnen. Zo ervaren sommige Engelstalige synestheten de letter D als bruin, omdat het Engelse woord dog (hond) met de letter D begint, en de meeste honden bruin zijn. Met andere woorden, als een veelvoorkomend woord gekenmerkt wordt door een bepaalde kleur, kan de eerste letter van dat woord bij synesthesie geassocieerd worden met die kleur.
Hangen de kleuren van de letters af van welke taal iemand spreekt?
De bevindingen hierboven zijn voornamelijk afkomstig uit onderzoek naar Engelstalige synestheten. Maar synesthesie komt wereldwijd voor, ook bij mensen die andere talen spreken. Wetenschappers vroegen zich daarom af of dezelfde factoren ook in andere talen van invloed zijn op letter-kleur-combinaties.
In recent onderzoek werd de invloed van kleurtermen en veelvoorkomende woorden op de synesthetische ervaring bestudeerd in zes talen naast het Engels. De vraag was of deze factoren als universeel beschouwd kunnen worden of taalafhankelijk zijn. De sterkte van de taalinvloed van zowel kleurtermen als veelvoorkomende woorden verschilde per taal. Zo had de kleurterm de grootste invloed op de ervaren kleur in het Engels en in het Japans, maar maakte dit in het Spaans weinig uit. Veelvoorkomende woorden hadden daarentegen wel een effect op kleurperceptie in het Spaans, maar niet in het Koreaans, en het grootste effect werd wederom gevonden in het Engels en het Japans. Deze resultaten laten zien dat de manier waarop deze factoren de synesthetische ervaring beïnvloeden niet universeel is, maar taalafhankelijk.
Kunnen kleuren ook de perceptie van letters veroorzaken?
Het zien van letters kan bij sommige synestheten dus leiden tot het zien van kleuren, maar werkt dit ook andersom? Misschien wel! Hoewel synestheten bij het zien van een kleur niet de bijbehorende letter “zien”, hebben wetenschappers ontdekt dat de kleur wel kan helpen om de letter sneller te vinden. In een experiment zagen proefpersonen een woord zonder de eerste letter. Ze moesten de juiste letter invullen om het woord af te maken, maar er waren twee mogelijkheden, die twee verschillende woorden vormden. Een van de twee mogelijke woorden kwam vaak voor, zoals het Duitse woord Brille (bril), en het andere niet vaak, zoals het Duitse woord Grille (krekel) (zie figuur 1). Om synestheten te helpen om het juiste woord te vinden, werd de kleur getoond die geassocieerd werd met een van de twee mogelijke ontbrekende letters (in dit geval B of G). Voor woorden die niet vaak voorkomen, vonden synestheten sneller de juiste letter als ze de kleur zagen van de bijbehorende ontbrekende letter. Het lijkt er dus op dat synesthesie gedeeltelijk twee kanten op werkt (letter → kleur en kleur → letter).
Figuur 1: Voorbeeld van de woorden die proefpersonen zagen. Als ze de kleur blauw zagen, kozen ze sneller de letter G om het woord Grille te vormen (een niet-frequent woord in het Duits).
Hoewel we nog niet precies weten waarom de naam van de beste vriend van een synestheet knalgroen is en zijn telefoonnummer regenboogkleuren heeft, weten we dus wel dat factoren zoals welke talen synestheten spreken van invloed zijn op de specifieke associaties die gevormd worden, en dat de associaties beide kanten op kunnen werken. Het zien van een regenboog zou een synestheet dus ook kunnen doen denken aan zijn telefoonnummer! Het bestuderen van letter-kleur-synesthesie geeft wetenschappers een geweldige kans om uit te zoeken welke factoren de representatie, of opslag, van letters en cijfers in de hersenen beïnvloeden. Tegelijkertijd maakt de taal uit: alleen onderzoek gericht op meerdere talen en de verschillen en overeenkomsten tussen talen kan ons helpen begrijpen welke hersenprocessen van toepassing zijn op meerdere talen, en welke taalafhankelijk zijn.
Schrijver: Sara Mazzani
Redacteur: Naomi Nota
Nederlandse vertaling: Elly Koutamanis
Duitse vertaling: Franziska Schulz
Eindredactie: Sophie Slaats
