Toen ik drie jaar geleden naar Parijs ben verhuisd, kwam ik voor het eerst in contact met de Franse taal. Ik deelde een appartement met een Fransman en was gefascineerd door zijn taal. Mijn vriend hield veel van rapmuziek en vond het leuk om mij te leren over de flexibiliteit van de Franse taal. Net als andere Romaanse talen is de timing van de Franse taal gebaseerd op lettergrepen: elke lettergreep duurt even lang, onafhankelijk van het feit of deze een klemtoon is of niet. Dit fenomeen is de kern van verlan, een spelletje dat taal onbegrijpelijk maakt voor mensen die het niet kennen. Met verlan draai je de verschillende lettergrepen van woorden om onder strikte voorwaarden. Zo wordt français [fʁɑ̃sɛ] bijvoorbeeld céfran [sefʁɑ̃]. Hetzelfde is gebeurd met het woord verlan, wat het omgekeerde is van l’envers (“het tegenovergestelde”)!
Verlan ontstond in de Franse sub-cultuur in de jaren 70 als een geheime taal onder de diverse groep bewoners van de Parijse buitenwijken en werd onder invloed van rapmuziek populair in de jaren 80. Net als andere soorten slang verhult verlan een geheime boodschap die mensen die de code niet kennen niet zullen snappen. Dit onderstreept de sociale identiteit van degenen die het gebruiken. Alleen sommige woorden worden vervormd wanneer verlan gebruikt wordt. Dit zijn vaak de woorden waarvan het gebruik in het openbaar riskant kan zijn: woorden die verwijzen naar drugs, vriendschap of verdachte situaties. Vanuit dit oogpunt is verlan vergelijkbaar met ideeën uit de cryptographie.
Voor een taalkundige is het interessant om te zien dat verlan niet alleen de volgorde van de lettergrepen verandert, maar tegelijkertijd de betekenis van de woorden. Als woorden worden gehusseld, krijgt de betekenis andere waarden mee. Fou betekent bijvoorbeeld dwaas in standaard Frans, maar wanneer het verlaniseerd wordt naar ouf! betekent het vaak iets positievers als cool! vet! of bijzonder! Verlan verhult dus niet alleen betekenissen maar verrijkt deze ook. Verlan-woorden zijn meer dan alleen omgedraaid; het zijn woorden met hun eigen betekenis en hun eigen, bijzondere, etymologie.
We nemen een kijkje naar het gebruik van slang als hulpmiddel voor bepaalde gemeenschappen door te kijken naar dit verslag van Alena Podhorna-Policka:
“Het lijkt erop dat jongeren verlan woorden leren in porties, zonder teveel aandacht te besteden aan de herkomst van de woorden. […] Een jonge immigrant zal sneller bekend zijn met verlaniseerde woorden dan hun Franse equivalent omdat het voor hem belangrijker is zich aan te passen aan zijn sociale kring dan zich aan te passen aan de schoolleiding.”
De sociale rol van slang staat centraal in dit artikel, wat ons leidt tot het volgende interessante aspect. Hoe verwanten verlaniseerde woorden aan hun Franse equivalent? Wetenschappers in de psycholinguïstiek denken dat mensen een mentaal woordenboek hebben met voor elk opgeslagen woord een betekenis. Betekent dat dan dat zowel femme en het verlaniseerde meuf (vrouw) in dit woordenboek staan zoals de woorden kast en kat? Of wordt het oorspronkelijke woord elke keer opnieuw omgedraaid door de spreker wanneer deze het gebruikt? Voor veelgebruikte verlanwoorden is het aannemelijk dat het zelfstandig opgeslagen woorden in dit woordenboek zijn, aangezien ze zo vaak gebruikt worden. Maar is dit ook het geval voor woorden die minder vaak gebruikt worden? Zoals woorden die speciaal gemaakt zijn voor rapliedjes?
En zowaar, verlan leidt ons tot een fascinerend vraagstuk over verschillende manieren van het spelen met woorden zoals het verwisselen van lettergrepen, van voor naar achter lezen en het samenstellen van verschillende woorden. Samengestelde woorden zijn hierin een interessant voorbeeld. Ze komen veel voor in onze spreektaal in zowel werkwoorden, bijvoeglijke naamwoorden en zelfstandige naamwoorden. Sommige zijn veelvoorkomend zoals parkeerplaats, slaapzak en broodmes, maar anderen worden minder gebruikt zoals rioolwaterzuiveringsinstallatie. Wanneer we samenstellingen gebruiken, moeten we onze innerlijke taalmachine gebruiken als dit woord nog niet in ons mentale woordenboek opgeslagen is, net zoals gebruikers van verlan. Sprekers doen dit ter plekke door te beginnen bij onderdelen van de samenstelling die wel te vinden zijn in hun mentale woordenboek. Logischerwijs kost dit meer tijd dan wanneer woorden in het geheel zijn te vinden zijn. Het toevoegen van nieuwe woorden aan je mentale woordenboek kost namelijk tijd en moeite kost.
Het opslaan van een woord wordt makkelijker naarmate een woord meer gebruikt wordt en we deze dus vaker horen. Hieruit zouden we kunnen afleiden dat veelgebruikte samenstellingen en verlan woorden waarschijnlijk in ons mentale woordenboek worden opgeslagen, terwijl we minder voorkomende samenstellingen en verlan woorden ter plekke bedenken. Onderzoekers op het Max Planck in Nijmegen hebben echter bewezen dat het niet zo simpel ligt! Het is niet hoe vaak een samenstelling gebruikt wordt wat bepaald hoe snel en makkelijk een woord kan worden gevonden in het mentale woordenboek, maar hoe veel voorkomend de losse onderdelen van de samenstelling zijn. Zo zijn marktvrouw en marktkraam even veel voorkomende samenstellingen, maar omdat het woord vrouw meer gebruikt wordt dan markt, zal het minder lang duren om op het woord marktvrouw te komen dan marktkraam.
De vraag is of deze theorie ook toegepast kan worden op verlan. Speelt de regelmaat waarin bepaalde lettergrepen voorkomen een rol? Of bepaalt de mate waarin het omgedraaide woord voorkomt hoe makkelijk het is om op een bepaald verlan woord te komen? Dit is iets wat we niet weten maar wellicht kunnen onderzoeken in een toekomstig experiment. Of beter gezegd, een toekomstig perimentex!
Verder lezen
– Meer over de regels van het Verlan: Link
– Podhorná-Polická, A. (2006). Les aspects stylistiques de la verlanisation. Link
– Bien, H., Levelt, W. J., & Baayen, R. H. (2005). Frequency effects in compound production. Proceedings of the National Academy of Sciences, 102(49), 17876-17881. Link
Schrijver: Alessio Quaresima
Redacteur: Naomi Nota
Nederlandse vertaling: Leah van Oorschot
Duitse vertaling: Natascha Roos
Eindredactie: Merel Wolf
