Trommeltalen
Vervangingen voor taal die gebruik maken van trommels, ‘trommeltalen’, zijn niet alleen te vinden in Senegal. Ze bestaan in heel Afrika, Zuid-Amerika, Azië en Oceanië. Veel trommeltalen brengen betekenis over door spraakklanken om te zetten in drumgeluiden, zoals dat ook gebeurt in de gefloten taal ‘el Silbo Gomero‘. De oorspronkelijke spraakklanken kunnen uit de trommels worden afgeleid, bijvoorbeeld door even vaak op de trommel te slaan als dat er lettergrepen in de spraak zijn, zodat de trommelversie van het woord ‘ta-len’ twee slagen zou moeten hebben. Bijzonder genoeg doet Sabar dit niet! In tegenstelling tot andere trommeltalen bootst Sabar geen spraakklanken na, maar heeft het wél betekenis. Hoe werkt dat?
Is ‘bam’ een woord?
Het antwoord is relatief eenvoudig: Sabar heeft zijn eigen woorden. Net als in gesproken taal, bestaan Sabar-woorden uit bepaalde combinaties van klanken. Taalkundigen noemen de klanken waaruit woorden bestaan fonemen. De klanken, of fonemen, worden gemaakt met een hand en een trommelstok. Welke van de twee wordt gebruikt, en of de hand of het stokje op de trommel blijft liggen of er vanaf stuitert, bepaalt welk foneem wordt geproduceerd. Elk foneem heeft zijn eigen naam. Als je bijvoorbeeld met je hand op de rand van de trommel slaat en hem laat terugkaatsen, krijg je het foneem ‘pin’. Er zijn in totaal 9 verschillende fonemen. Je kunt ze hier beluisteren (filmpje uit Winter, 2014). Elk woord in Sabar is een combinatie van deze fonemen.
In tegenstelling tot de andere trommeltalen komen deze trommel-fonemen niet overeen met de klanken van het Wolof, de meest wijd verspreide taal van Senegal. Het woord ‘zoet’, bijvoorbeeld, kan worden uitgedrukt als gin tac: stuiter je hand op de trommel, en stuiter dan de stok op de trommel. Dit Sabar-woord klinkt helemaal niet als de Wolof-uitspraak van ‘zoet’, en dat is veilig: ‘zoet’ in Wolof heeft maar één lettergreep, maar het Sabar-woord heeft twee tellen!
Syntactische tellen
Net als in andere gesproken of ondertekende talen, kunnen Sabar-woorden worden gecombineerd om zinnen te vormen. In de meeste gevallen bestaan zinnen in het Sabar uit woord-voor-woord vertalingen uit het Wolof. In gesproken taal zou dit zijn alsof je een zin in het Nederlands zou maken, en elk woord zou vervangen door zijn vertaling, bijvoorbeeld naar het Spaans. De zin zou nog steeds de woordvolgorde van het Engels hebben, maar de woorden zijn anders, zoals in het voorbeeld hieronder.
Nederlands: Ik geef mijn zus een cadeau
‘Woord-voor-woord’ Spaans: yo doy mi hermana un regalo
Correct Spaans: Le doy un regalo a mi hermana
In dit opzicht is Sabar wel vergelijkbaar met de andere trommeltalen: ook deze laten de woordvolgorde van de spreektaal intact.
Maar er is iets bijzonders aan Sabar-zinnen. Volgens Yoad Winter, taalkundige aan de Universiteit Utrecht, heeft het Sabar grammaticale regels die verschillen van het Wolof. Een daarvan is hoe je zegt dat er meer dan één van een bepaald ding is – een meervoud maken. In het Sabar wordt dit gedaan door het twee keer te zeggen. In plaats van iets aan het woord toe te voegen, zoals wij in het Nederlands doen door de ‘s’ toe te voegen om ‘trommels’ te maken, zou je in het Sabar zeggen ‘trommel trommel’. Taalkundigen noemen dit reduplicatie. Deze methode om meervouden te maken bestaat in verschillende talen over de hele wereld, waaronder het Maleis, maar – en dat is cruciaal – niet in het Wolof.
Een tweede grammaticale regel in het Sabar die verschilt van het Wolof is hoe je het aangeeft wanneer iets niet het geval is: de ontkenning. In het Wolof wordt een zin ontkennend gemaakt door de woordvolgorde van de eerste twee woorden in een zin om te keren: het voornaamwoord en het werkwoord. “Ik wil niet lopen” zou zijn “Wil ik lopen”. Sabar daarentegen lijkt de woordvolgorde van de hele zin te veranderen: “Lopen ik wil”. Hoewel de grammatica van de ontkenning in het Sabar niet volledig is geanalyseerd, is het duidelijk dat de Sabar-ontkenning verschilt van het Wolof. Deze twee verschillen tussen het Wolof en het Sabar wijzen op het bestaan van een op zichzelf staande grammatica in het Sabar: een werkelijk unieke eigenschap voor een muziekstijl. Of is het een taal?
Muzikale beperkingen van het Sabar
Sabar heeft fonemen, woorden, en zijn eigen grammatica. Dus Sabar moet een taal zijn, en geen muziek! Toch? Nou… er zijn een paar aspecten van Sabar die meer op muziek lijken dan op taal. Het eerste is dat de lengte van zinnen in Sabar beperkt wordt door de maat van de muziek. Bijvoorbeeld: een zin met vier bijvoeglijke naamwoorden past in de maat van Sabar, maar een zin met drie niet. Dit is een beetje vreemd in een taal. In normale spraak is het aantal woorden alleen afhankelijk van de betekenis die de spreker wil overbrengen. (Maar er zijn wel een paar taalgebruiken waar dit normaal is! Weet jij welke? Het antwoord staat onderaan de blog!)
Het tweede aspect van Sabar dat meer op muziek lijkt dan op taal, is dat de Sabar-trommel nooit gebruikt wordt om op zichzelf betekenis over te brengen. In plaats daarvan wordt hij altijd bespeeld om de betekenis over te brengen van het gedicht of lied dat hij begeleidt. Door de sterke familietradities in de opleiding van de muzikanten, kan elke familie een andere woordenschat hebben voor Sabar, wat communicatie alleen op basis van trommelen moeilijk maakt.
Is Sabar, de hartslag van Senegal, muziek of is het een taal? Nou, het is een beetje van allebei. Sabar trommelen functioneert als een muziekstijl, maar het staat veel dichter bij een echte taal dan andere trommeltalen. En dat is precies wat deze sprekende trommels tot zo’n fascinerend taalkundig fenomeen maakt.
ANTWOORD: In welke taalgebruiken doet het aantal woorden in een zin ertoe? Poëzie, rap, en teksten van andere muziekstijlen.
Verder lezen
Winter, Y. (2014). On the grammar of a senegalese drum language. Language 90(3), 644-668. https://www.jstor.org/stable/24672041
Ros, S. (2021). Rhythm-speech correlations in a corpus of Senegalese drum language. Front. Commun. 6(July). https://doi.org/10.3389/fcomm.2021.643683
Winter, Y. (s.d.). Sabar: The drum language of Senegal (website). https://www.phil.uu.nl/~yoad/sabar.html
Schrijver: Sophie Slaats
Redacteur: Cecilia Hustá
Nederlandse vertaling: Julia von der Fuhr
Duitse vertaling: Ronny Bujok
Eindredactie: Eva Poort
