Fiet-fieuw!
Hoewel dat misschien in eerste instantie niet zo bijzonder klinkt – bij ons in Nederland hoor je toch zeker ook regelmatig gefluit op straat? – wordt dat het wel als je weet wat er allemaal in deze klanken verborgen zit. Het gefluit in de bergen van La Gomera is namelijk een echte taal. Op afstanden van tot wel twee kilometer vertellen de boeren elkaar of hun partners dat de schuurdeur wel vast open mag, zodat de geiten meteen naar binnen kunnen lopen. Dat is een heel wat ingewikkelder bericht dan de bekende fluittonen, die bijvoorbeeld “let op!” betekenen, of waarmee we de hond roepen op het strand. Hoe doen ze dat precies?
De akoestiek van het Silbo Gomero
Eigenlijk is het Silbo Gomero, Spaans voor ‘het Gomeraans gefluit’, een gefloten versie van het Spaans. In de fluittoon vangt de spreker de belangrijkste melodie die het gesproken Spaans zou hebben. Hierbij maakt de spreker van het Silbo Gomero gebruik van verschillen in luidheid en toonhoogte in gesproken taal. Zo kunnen de fonemen van het Spaans voor een gedeelte overgebracht worden. Fonemen zijn de klanken van taal: de klinkers zoals “a” en “e”, en de medeklinkers zoals “k” en “s”.
Het Silbo Gomero vereenvoudigt de klinkers van het Spaans tot twee klinkers die worden uitgedrukt door een hoge of een lage fluittoon. De hoge fluittoon betekent ‘i’ of ‘e’, en de lage ‘oe’, ‘o’, of ‘a’. Door het fluiten op vier verschillende manieren te onderbreken, kunnen wel negen medeklinkers van elkaar worden onderscheiden. Het originele gesproken Spaans heeft meer fonemen: vijf klinkers en ongeveer 20 medeklinkers. Hoewel er op deze manier al veel informatie van de ene bergtop naar de andere gefloten kan worden, betekent dit wel dat sommige klanken niet van elkaar te onderscheiden zijn. Die verschillen moet de luisteraar dan zelf invullen.
Fluittaal in de hersenen
Als je klanken aan het invullen bent terwijl je luistert naar het Silbo Gomero, gebruik je dan je hersenen op een andere manier dan wanneer je gewone taal begrijpt? Onderzoekers van de Universiteit van de Canarische Eilanden hebben mensen naar het Silbo Gomero laten luisteren in een MRI-scanner. Een MRI-scanner meet hoe zuurstofrijk bloed door de hersenen stroomt. Hier kun je uit afleiden welke delen van de hersenen actief zijn. Actieve gebieden verbruiken namelijk meer zuurstofrijk bloed dan minder actieve hersengebieden. De onderzoekers onderzochten sprekers van het Silbo Gomero en mensen die alleen Spaans spraken.
Wat bleek? Tijdens het luisteren naar de fluittonen van het Silbo, waren bij sprekers van het Silbo Gomero de hersendelen actief die we ook gebruiken bij het begrijpen van gesproken taal. Dit zijn met name gebieden in de linker hersenhelft. Bij de mensen die alleen Spaans spraken, zagen ze deze activiteit niet. Dit betekent dat het begrijpen van het Silbo Gomero lijkt op het begrijpen van gesproken taal!
Eigenlijk is dat niet zo verwonderlijk. Stel je voor dat je aan het videobellen bent terwijl de verbinding erg slecht is. Steeds vallen er stukjes weg van wat je gesprekspartner tegen je zegt en wat je hoort, heeft veel ruis. Dit is meestal geen probleem: je vult zelf aan wat je niet kon verstaan. Sprekers van het Silbo Gomero doen ook zoiets om het gefluit te ontcijferen.
Bellen of fluiten?
Omdat het Silbo Gomero een vorm van het Spaans is, kan er van alles in gecommuniceerd worden. Maar omdat veel klanken niet direct te herkennen zijn, moeten de berichten wel een beetje voorspelbaar zijn. Stel je voor dat jouw gesprekspartner met de haperende connectie ineens begint te praten over een “paarse […]ant” in haar kamer; de kans is klein dat je dan in één keer snapt dat ze het over het schilderij van een (paarse) olifant boven haar bureau heeft. Wat je kunt delen in het Silbo Gomero wordt op een vergelijkbare manier beperkt. De opkomst van de (mobiele) telefoon, die deze beperking niet heeft, heeft gezorgd voor een afname in het aantal sprekers van het Silbo Gomero.
Toch zijn de bewoners van La Gomera zo trots op hun door UNESCO beschermde culturele erfgoed, dat het sinds 1999 onderdeel uitmaakt van de vakken op school. Hopelijk blijven we de heldere melodieën daardoor nog een tijd horen in de heuvels van La Gomera.
(Het Silbo Gomero is overigens niet de enige taal die doet denken aan muziek. Er zijn nog andere gefloten talen, zoals de op het Turks gebaseerde taal van Kusköy. In Senegal worden zelfs trommels gebruikt om te praten! Wellicht komt dit wel aan bod in een volgend blog…)
Lees verder
- Carreiras, M., Lopez, J., Rivero, F., & Corina, D. (2005). Linguistic perception: Neural processing of a whistled language. Nature, 433(7021), 31–32. doi:10.1038/433031a
- Rialland, A. (2005). Phonological and phonetic aspects of whistled languages.Phonology, 22, pp 237-271 doi:10.1017/S0952675705000552
- Trujillo, R. (1978). El silbo gomero: Análisis lingüístico. Santa Cruz de Tenerife, Canarias: Editorial I. Canaria (Spaans)
Schrijver: Sophie Slaats
Redacteur: Naomi Nota
Nederlandse vertaling: Sophie Slaats, Eva Poort
Duitse vertaling: Ronny Bujok
Eindredactie: Merel Wolf
